Herinneren is een vorm van ontmoeten…

Lieve Va en Mam,
Ik had altijd een beetje moeite met 'Va'. Dat klonk zo raar. En zo nu en dan denk ik wel eens, waar kwam dat 'Va' eigenlijk vandaan? Wie begon ermee? Dat ook onze moeder, Geeske, jou Va noemde, kun je in retrospectief ook raar vinden. Raarder nog zelfs. Wat zei dat over de verhoudingen? Wat ik me afvraag is, of je je, als je vijftiger was geweest in de huidige tijd, Koos hebben laten noemen, zoals je voor velen heette? Ik weet het niet. De partners van Barbara en mij gingen je ook als Koos begroeten, voor ons bleef het Va. Een hele dierbare. Ik geniet nog alle dagen van wat je en jullie, Geesje en jij, me hebben meegegeven op mijn levenspad. Een vrije geest, belangstelling en zorg voor de ander, de immense liefde voor klassieke muziek en voor lezen, het denken over en reflecteren op alles. Liefde voor de natuur ontwikkelde ik ook. Zeker was dat ingegeven door oma die in Roden woonde, waar de bossen zich vanaf haar huis ontvouwden. Maar het werd ook gestimuleerd door de vele wandelingen die we als gezin maakten, zoals in dat mooi glooiende Zuid-Limburg. Dan het glooiende landschap in New Forest, met wandelingen langs reusachtige bomkraters uit de tweede wereldoorlog en intrigerende woudreuzen. In Normandie, waar we de Pain du Sucre beklommen, en waar gewaarschuwd werd voor 'viperes' die overal lagen te zonnen. Anti-addergif was verkrijgbaar in het dorp, las je op bordjes. Dat stelde niet bepaald gerust: het was vele uren lopen. We logeerden in een schilderachtig pensionnetje in Clecy, gerund door twee mannen die van de mannenliefde waren, waar de trappen akelig scheef waren, spinnewebben in lange draden aan het plafond hingen, waar bij het draaien aan het lichtknopje van de slaapkamer de lamp knapte en de gemankeerde en tandeloze huishoudster niet heel netjes behandeld werd door de twee pensionhouders. Een wonderlijk wereldje, waar elke dag we drie gangen aten volgens het menu; 'pattisserie, fruit ou glace' toe. Ook de prachtige wandelingen door Schotland herinner ik me goed. De doedelzakspeler in de middle of nowhere in de wijdsheid. Maar ik was verliefd en kwijnde in het druilerige weer. Ik wilde terug naar huis, waar ongetwijfeld een brief voor mij zou liggen. Wat bij thuiskomst niet het geval bleek. Zoveel zit geheid in mijn geheugen. Ik denk er zo vaak met plezier en verwondering aan terug. Een avontuurlijke jeugd. Geen moment van verveling. Bijna alles kon en mocht. Mijn dank is groot. Liefs, Johanna

Lieve Va, het is een jaar geleden dat je weggleed uit het leven. We, Barbara en ik, waren er net niet bij. Het einde koos je alleen te zijn. Maar ik denk alle dagen aan je, mooie en fijne herinneringen, bij plekken die ik bezoek, muziek die ik hoor, bij veel bijzondere momenten die me op de een of andere manier aan je doen denken, je observaties, absurde humor, je zelfspot en scherpte. En mijn grote liefde voor muziek, waar ik alle dagen zoveel plezier aan beleef, heb ik aan je te danken. Daar ben ik je heel dankbaar voor. Dag allerliefste Va - dikke zoen, al was je daar niet zo van

Oud (12 december 2017)
Ik weet niet hoe het komt, maar tegenwoordig zijn steeds meer mensen jonger dan ik: mijn kapper, de tandarts, het leuke meisje bij de bakker (veel jonger!).

Door Gerrit Breeuwsma

Maar ook collega’s en zelfs mijn leidinggevende (ik schrik altijd een beetje van dat woord, zoals je zonder licht op je fiets altijd schrikt van een politiewagen. Nou ben ik erbij, denk je, maar meestal valt het mee en rijden ze gewoon door, waarna je opgelucht adem haalt. Ze hebben je kennelijk niet gezien, wat natuurlijk het voordeel is van fietsen zonder licht). Het kan dus bijna niet anders of ik ben oud geworden.
Nu heb ik op zich niets tegen ouder worden (moet ook gebeuren), maar soms mis ik het toch wel een beetje: jong zijn. U weet wel, die periode dat het aantal verwachtingen je teleurstellingen nog ruimschoots overtreft.
Ik had ooit hoge verwachtingen van mezelf. Lang geleden werd ik op een symposium eens aangekondigd als ‘aanstormend talent’; daar viel niets op af te dingen, meende ik. Welke kant ik precies op stormde, weet ik niet meer, maar ik ben bang dat ik er nooit ben gearriveerd. Ik heb er in ieder geval nooit meer iets over vernomen.
Misschien dat ik het ook merk aan de frequentie waarmee ik mezelf op begrafenissen en crematies terugvind. Waarschijnlijk zit ik nu in een levensfase waarin steeds meer mensen je ontvallen. Zo was ik onlangs bij de uitvaartplechtigheid van wat goed beschouwd mijn eerste ‘leidinggevende’ is geweest, de emeritus hoogleraar Ontwikkelingspsychologie J.J. van der Werff.
J.J. stond voor Jacobus Johannes, maar voor intimi was hij Koos. Als zijn student-assistent rekende ik mij daar niet toe. Daarvoor was zijn gezag te vanzelfsprekend, al beschikte hij over de meest autoriteitsloze variant daarvan en kan ik me niet herinneren dat hij ooit iets van me geëist heeft.
Ik was als redactie-assistent betrokken bij zijn driedelige inleiding in de ontwikkelingspsychologie. Daarnaast organiseerde ik de werkcolleges van Van der Werffs introductie in de ontwikkelingspsychologie. Een enkele keer mocht ik

hem vervangen bij een college in een volle Offerhauszaal. Een paar jaar later zouden het mijn eigen colleges worden.
Van der Werff zelf was ooit assistent geweest bij de fameuze hoogleraar Benjamin Kouwer, die met Het spel van de persoonlijkheid één van de bijzonderste Nederlandse psychologieboeken heeft geschreven. Kouwer maakt daarin kort gezegd duidelijk dat het meest zekere wat je over jezelf kunt zeggen misschien wel is dat je niets met zekerheid over jezelf kunt zeggen.
Van der Werff is voortgegaan op de onmogelijke zoektocht naar het zelf en de fundamentele twijfel die daarbij hoort. Helaas deed hij dat in een tijdsgewricht waarin het vermaledijde publish or perish de kop op stak en er steeds minder ruimte was voor twijfel, die hij overigens wist te combineren met een ragfijn gevoel voor humor.
Van der Werff werd het type professor dat in de vaart der volkeren een beetje archaïsch werd. Hij wist dat overigens zelf ook wel. Toen hij in 2003 nog een Kleine wie-ben-ik psychologie publiceerde, deed hij dat aan de hand van uitspraken van Maarten Toonders Olivier B. Bommel. Een heer van stand.
Na zijn emeritaat (ik mocht inmiddels Koos zeggen) zag ik Van der Werff vooral in het voorbijgaan, als hij op zijn vouwfietsje door de stad jakkerde. Ik groette hem dan, maar wist nooit helemaal zeker of hij me had gezien.
Na zijn emeritaat (ik mocht inmiddels Koos zeggen) zag ik Van der Werff vooral in het voorbijgaan, als hij op zijn vouwfietsje door de stad jakkerde. Ik groette hem dan, maar wist nooit helemaal zeker of hij me had gezien.
Tijdens de ontroerende uitvaartplechtigheid werden ook de fietsreisje gememoreerd die Van der Werff zoal door het land maakte. Bij een van die gelegenheden deed hij mijn geboortestad aan. Op een bepaald moment moet hij de weg kwijt zijn geweest en laat nu net mijn moeder hem aanschieten om hem die te wijzen.
In het korte gesprekje dat ze hadden, viel het woord Groningen, waarop mijn moeder erin slaagde mijn naam te berde te brengen. ‘O, maar die is mij opgevolgd’, moet van der Werff enthousiast hebben uitgeroepen. Tenminste, volgens mijn moeder, die er als enige van overtuigd is dat mijn hoge verwachtingen zijn gerealiseerd.
In maart sprak ik Van der Werff nog even, uitgerekend bij de onthulling van Kouwers professorenportret in het Academiegebouw. Hij leek me aanvankelijk niet te herkennen, zodat ik begon uit te leggen wie ik was, waarop hij me aankeek en zei: ‘Goh, maar jij bent oud geworden’.
Ik kon dat alleen maar beamen.

Jacobus Johannes
Wim Hofstee, 9-12-2017

Het was zoveel makkelijker te praten over Koos waar hij bij was, zoals bij zijn negentigste verjaardag, met een plagerig kollumpje, waarbij je wist wat voor gezicht hij daarbij zou trekken. Of in de auto op weg naar ons mastodontenclubje, als we het over muzikale smaak hadden: ik als primitieveling die genoeg heeft aan een beperkt aantal klassieke deunen, hield hem voor dat hij een vreselijke romanticus was, dat ik Liszt bijna net zo erg vond als Wagner, en dergelijke, waarop hij dan terecht met datzelfde superieure glimlachje reageerde. Op mijn 80ste kreeg ik van hem Het Concert van Lex van Delden cadeau, dat naast Bach en Mozart veel werk maakt van Beethoven. Tot mijn genoegen kon ik Koos berichten dat Ludwig volgens Van Delden een beperkt melodisch repertoire had. Dat soort discussies zal ik erg missen. Maar op deze dag past het om Koos te eren als senior collega, of beter gezegd als een soort ouder broertje.
Toen ik met psychologie begon, was Koos al “assistent op verlaagde wedde” (dat was de periode waarin hij een keer zijn broek tussen de fietsketting kreeg, wat een financieel rampje was). Maar het waren Hilga van der Veen en Justus Verster die het eerstejaars practicum deden. De statistiek, later Koos’ onderwijstaak, hadden we nog van een vakwiskundige.
In loop van de jaren 60 hadden we wel met elkaar te maken, omdat we beiden promovendi van Kouwer waren. Bij de Kouwer-herdenking, twee jaar geleden, heeft Koos in zijn onnavolgbare stijl, met alleen een paar notitieblokvelletjes met steekwoorden in dan hand, een prachtige toespraak gehouden. Op mijn verzoek heeft hij die toen uitgeschreven, in parlando-stijl met stippeltjes op de plaats waar een halve noot rust hoort. De passage over zijn proefschrift begint ermee dat hij “… op een zondagmiddag opgebeld werd door mijn promotor. .... We zouden juist met de dochtertjes naar het plantsoen gaan, eendjes voeren.[Kouwer:]´Kunt u direct even naar het instituut komen, ik zit op mijn kamer´. [Koos:] Een dag eerder had ik de concept-eindversie van mijn proefschrift in zijn postbakje gelegd; ik was er nogal blij mee, en ook wel een beetje trots.....Het stuk lag nu op zijn brede tafel.....hij wees ernaar.... 'Ik wil u even zeggen... dat het zó niet moet...stilte....neemt u dát maar weer mee....’ einde van de begeleiding. […]Een jaar later had ik het stuk geheel omgegooid, buiten het gezichtsveld van de promotor. En toen was 't kennelijk goed”.

Ik denk niet dat ik dit verhaal in detail kende toen ik twee jaar later met mijn concepttekst net zoiets meemaakte: Kouwer zei toen iets als “moet daar niet nog een factoranalyse bij”. Maar in elk geval was ik als jonger broertje een gewaarschuwd mens. Dus ik zei dat ik een groot voorstander was van factoranalyse, maar niet inzag dat het met mijn onderzoek te maken had, en Kouwer slikte dat.
Later, in de roerige beginjaren 70, toen we een rouleersysteem hadden voor het voorzitterschap van de subfaculteit, was het geloof ik de enige keer dat Koos echt als mentor optrad. Hij zei toen iets tegen me als “jij moet niet besturen, maar schrijven”. Dat ging uiteraard op zijn karakteristieke manier van “ik wil me nergens mee bemoeien”, maar ik was aangenaam verrast, want ik heb van begin af grote bewondering had voor de manier waarop hij zelf het juiste woord en de juiste toon wist te vinden. Hoogstens had ik moeten antwoorden “speak for yourself”, want omstreeks die tijd liet hij zich verleiden om als een soort interim-manager te gaan fungeren in de toenmalige slangenkuil van de Utrechtse ontwikkelingspsychologie. Wij keken op afstand geamuseerd toe hoe hij, misschien wel onze minst autoritaire collega, daar werd gemangeld door de aktievoerende staf. Niet voor niets is hij een geestelijk kleinkind van Jean-Paul Sartre, die schreef “ik heb nooit een bevel kunnen geven zonder te lachen of mensen aan het lachen te maken”. Maar ook in die kwaliteit van antiheld fungeerde hij als rolmodel.
Omstreeks die tijd begonnen ook onze familiecontacten. Marian en ik halen bij gelegenheid de herinnering op aan een wandeling rond het meer achter ons huis, waarbij Barbara en Johanna dijkjes doorprikten rond de plassen die zich op het pad hadden gevormd. En natuurlijk aan de verjaarsfeesten waarbij huize Van der Werff, met Geesje als gastvrouw, fungeerde als Gronings cultureel salon. Alleen, ik geloof niet dat we er ooit in zijn geslaagd Koos zover te krijgen dat hij zelf achter de piano plaatsnam; prominent in mijn beeld van hem staat dat ik hem überhaupt nooit heb horen spelen. Maar ook dat was dus karakteristiek.
Van de generatie psychologiehoogleraren volgend op die van Jan Snijders en de zijnen was Koos de oudste. In die hoedanigheid formeerde hij een emeriti-clubje met Pieter van Strien, Lex Kalverboer, Gerrit Lang, Betto Deelman, Justus Verster, en mij. Ik sluit af met een discussiebijdrage die Koos ons vorig jaar stuurde over de muze als bron van inspiratie, naar aanleiding van Piets boek Het creatieve genie.

“In de jaren waarin ik als quasi-student in het westen des lands rondging waren mijn dagen gevuld met werk in spoelkeukens en op terrassen van strandhotels, voorts met egocentrisch gemijmer over mijn bestemming – Brugmans of muziek – en kleine liefdes. Tot het moment waarop ik Geesje ontmoette. Haar blikken brachten mij er toe, kleine muziekstukjes te schrijven, ‘petites pièces’, op de noten g-e-es. Ik heb ze opgeborgen en nooit aan haar vertoond.
“Ik ken ook de andere ervaring: de man als inspirator van een vrouw. Ik kom daar langs een omweg. Vele jaren na die ‘pièces’ trad ik toe tot de ‘krans van hoogleraren en lectoren’ […] naast een partner-vereniging, de ‘krans van professorendames’. Eens per jaar genoot deze grote schare als ‘gemengde krans’ van feestelijke schalen aardbeien. In een zeker jaar hadden de ‘reges’ (het driekoppig bestuur van de krans) een prijsvraag uitgeschreven voor het beste gedicht, een limerick, over de aardbei […]. Ik schreef er een en won. [De limerick luidde:
een klokspeler zat, van deez’ aard vrij
hoog boven wat nastrevenswaard zij,
bespeelde zijn beiaard
van wensen gevrijwaard
en behield er zijn zonnige aard bij]
“Vele jaren later bezocht ik een concert van een landelijk vrij bekende pianiste en was na afloop geheel verloren, door haar programma (vooral Liszt) en haar manier van spelen. Het oude heimwee en het zelfverwijt over mijn keuze voor ‘Brugmans destijds sloegen weer eens toe. Na geruime tijd schreef ik haar om enkele lessen te vragen. Het werd een reeks van gewijde bijeenkomsten in haar Haagse huis. We speelden ‘de late Liszt’ en in pauzes spraken we over hem en reciteerde ik Achterberg en ook in een onbewaakt moment mijn aardbeiendichtsel. Weken later, toen ik weer eens op les kwam, ging ze achter de vleugel zitten, zei dat ze op reis een muziekstukje had geschreven, en zong zichzelf begeleidend mijn tekst op een passend, onvergetelijk wijsje”.
Einde citaat. Het heeft alles in zich: Koos de stilist, de poëet, de zelf relativerende filosoof; zijn betovering door de muze. Een psycholoog met veel gevoel voor mensen.